Bùi Giáng: Rằng từ ngẫu nhĩ (II)

Rằng từ ngẫu nhĩ (II)
Kiều ghé phương Tây

 

Rằng từ ngẫu nhĩ lên non
Ngần ngừ núi bảo rằng con cái nhà
Một lời đã biết đến ta
Câu thần lại mượn bút hoa vẽ vời!

[dropcap]C[/dropcap]âu chuyện kể còn dài vô hạn. Mà tờ giấy không thể có đủ kích thước vô hạn mặc dù ban sơ vốn là tờ giấy trắng. Vậy nên chi chúng ta bị đưa vào cõi bối rối. Làm thế nào vẽ vời cho nên được câu thần? Nếu tờ giấy không cho phép, âu đành phải mượn bút hoa.

Vẽ vời lại mượn bút hoa
Bút là một ngọn lại là một cây
Tuy nhiên số dzách giãi bày
Cũng còn đợi ở lượng ngày phù du
Câu tương ứng chén tạc thù
Cây vườn đâm ngọn đắp bù bút hoa
Rằng từ ngẫu nhĩ ngó ra…

Ngó ra thấy gì?

Thưa rằng: thấy… thấy…

Thấy mọi sự như chúng ta thấy. Mọi người ai chẳng thấy: nào bạn nào ghế, học tập nhà trường, học hành nhà trại, học văn chương, học quân sự, học bay tàu bay lên trời, học thả tàu bay dội bom xuống đất, học ngủ chiêm bao, học mở ra ngồi bờ cỏ, học làm đại tà ma, học thôi không làm đại tà ma nữa.

Từ đó về sau?

Từ đó về sau lại trở lại bên đèn nêu trở lại câu chuyện ban sơ ngẫu nhĩ với Nuồng Thúy. Nuồng bảo sao?

Ngần ngừ nuồng mới thưa rằng
Thói thường mơ mộng chất hằng đăm chiêu

Cái nguy là chỗ đó.

Bởi đâu mà nguy?

Bởi rằng: mơ mộng, đăm chiêu, vốn không phải là tư tưởng triết học. Mơ mộng đăm chiêu, hoặc chiêu đăm mộng mị, thì làm sao dựng nên cho tôi những hệ thống rành mạch, đồ sộ? Phải bài trừ chiêu đăm thì mới có thể vận dụng tư tưởng theo tinh thần khoa học.

Cái bóng ma khoa học tập rình, từ đó cứ len lỏi vào mọi cõi tồn sinh lĩnh vực của con người. Từ địa hạt đến địa phương, từ phồn hoa tới phố hội, từ phồn thị phồn thành, từ phồn làng, phồn xóm, phồn xã, phồn quê, đâu đâu cũng bắt gặp phồn ma khoa học kéo cờ bốn bên đánh úp.

Mọi sự từ đó đã ra sao?

Mọi sự vẫn vuông tròn phồn thịnh, chỉ duy có một cái tân thanh duy nhất là mất rụi cái thịnh phồn.

Sao gọi là thịnh phồn? Sao gọi là mất rụi? Sao gọi là vẫn còn? Sao gọi là tân thanh? Sao gọi là ngẫu nhĩ? Sao gọi là gặp nhau? Sao gọi là không gặp? Sao gọi là gặp? Sao gọi là không? Sao gọi là “gọi”?

Cái nguy là đó. Bởi đâu?

Bởi rằng khi câu hỏi nêu lên thì lời đáp cứ như “hiện ra” theo khuynh hướng “chẻ làm ba sợi tóc”, hoặc cứ theo lối “thầy hỏi bài học, em đọc cho thầy nghe”.

Cái chết người là chỗ đó. Cái làm cho nhân gian tê dại là chỗ đó. Biết làm răng mà “ngần ngừ nàng mới thưa rằng” cho được? Ánh mờ tồn lưu làm sao mà hiện ra cho tồn hoạt phù du thiên thu đón mở phơi bày trong nếp gấp đăm chiêu vô ngần lưỡng lự, nhị tư, tam tứ diện? Ngũ thập bình? Theo lam, hồng, tộ, bạch, trong vạn ngàn sắc thái lung linh? Mà cầu mong cho liễu yếu đừng “phá trạn”?

Cái chết con người ta là chỗ đó.

Đầu nhiên phiếm hiện lãng chàng nham
Bản dạ thâm canh nhất trạch đàm
Tùng bạt tùng phong phiêu bạn điểm
Thê hà loạn sấm biệt thanh sam
Giang hồ duyệt lịch tầm Tư Mã
Bào đáo Triêu Dương ấp nguyệt cầm
Hốt xuất hồng hiên sương tuyệt cái
Sai kình cưỡng mạch lục tồ lam
(DUỒNG MÔ DIN)

Mà đào hoa sao lại tợ tuyết? Hồng sao là bạch? Quần hồng sao hiển hiện thành gái núi trong hang?

– “Nguyên vị mang mang trọc thế, thiện ác thị phi, đô bất dị phân biện đích minh minh bạch bạch..)

[dropcap]T[/dropcap]ừ đó mà đi, chúng ta thấy rằng: Mọi sự hỗn độn ngửa ngang cứ kéo dài cái thành tựu ra mãi là chính bởi cái thịnh phồn khoa học cứ lấn áp cái tồn lệ ban sơ trong tương-ứng-tương-giao Synousia-rằng-từ-ngẫu-nhĩ.

D’où l’insolvabilité de ton poème.
D’où les larges lèvres ensanglantécs.
En toute malédiction, la terre t’aime.
De toute éternité, à grand regret.
(DUỒNG MÔ DIN)

Mặt trời gay gắt đã cưỡng hiếp ngôi sao. Tư tưởng bát ngát bình minh, bị chôn vùi trong nhà tù hệ thống, bị bung bít trong những hàng rào kẽm gai. Rào giậu mất lá cây, lá cây mất lá cỏ, lá cỏ mất lá cồn, lá cồn mất cơn gió của trường mộng chiêu đăm.

Sao gọi là mất? Từ đó có nghĩa: mất là con. Còn gì? Con cái lù lù ra đó.

Kẻ thù gớm guốc nhất của tư tưởng chính là cái tinh thần khoa học trong triết học ngày nay. Triết học còn cứ luôn luôn đua đòi tỏ ra ta đây rất khoa học, thì tư tưởng còn mãi mãi kéo dài cái cuộc chết lăng trì trên mặt đất phẳng lì chờ đợi cái ngày tinh thể cơ giới sắp phơi ra. (Xem Martin Heidegger).

Cái điều lạ nhất trong tồn hoạt hôm nay là người ta hân hoan nhẫn nại nằm trong cõi lăng trì suốt trăm năm, mà khi gặp cơn gió lưu tồn trong bóng mờ nhị mộng, thì người ta tru tréo la to: làm sao cho tôi dòm rõ ra ngay cho chớ. Làm sao đập cái vành để tôi vồ ngay cái hột?

Người ta quên mất rằng: nếu nhất đán vội vã đập cái vành một cách hấp tấp vội vã vội vàng, thì rất có thể rằng: từ cái nhất đán kia, cái hột nằm ở trong cũng vỡ toang ra trong nhất dạ. Thì từ đó về sau mọi sự sẽ ra sao? Sẽ ra là: trăm điều ngang ngửa vậy.

Trăm điều ngang ngửa từ tôi
Thân sau ai chịu tội trời ấy cho
Xin người nhẫn nại nằm co
Năm sau ngẫu nhĩ con đò lại sang

Con đò ngẫu nhĩ lại sang theo điệu nào? Theo điệu: xóa nhòa bờ gai bến góc. Để làm gì? Để cho cái bờ hoa, bờ lá, bờ có chiêm bao hiển hiển trong ánh mờ tồn lưu^[1] mà thiết lập “cõi” cho phiêu bồng ngôn ngữ tái tạo thanh âm thế nào cho hai vũ trụ chào nhau:

– “Rằng từ ngẫu nhĩ…”

Kể từ đó, ta mới có thể quan niệm ra cái sự vụ lạ lùng này: thiên tài tái tạo Lời trong cõi Việt Nam, khởi từ mảnh hồng quần của một Triều Minh Cô Gái.

Mọi sự bỗng mới ra, khởi từ câu chuyện cũ. Mọi lời mọi tiếng bỗng mang chất tân kỳ khởi từ những ngữ ngôn cũ kỹ.

Bởi đâu mà nên sự lạ lùng?

Đáp rằng: bởi thi sĩ thiên tài là cái kẻ tái tạo trong thanh âm, thiết lập thịnh triều trong ngôn ngữ. Cái kẻ riêng biệt có tư chất kỳ dị này: mỗi lần nói tới cái gì, nghe ra cái gì, ngó lại cái gì, là y như đó lần đầu tiên ngó, nghe, nói.

Ai đọc Nguyễn Du mà không cảm thấy điều đó? Câu chuyện cũ, tình ý cũ, ngôn ngữ cũ, tiết điệu cũ… (có cái gì là không “cũ” đâu?) Thế tại sao mỗi lần “lần giở” lại nghe ra như cả cái cõi đời trong ta lại tân kỳ như bất ngờ ngẫu nhĩ cái ta bỗng dưng bát ngát phiêu bồng vào trong cõi trăm năm người trong thiên hạ?

[dropcap]N[/dropcap]gười không thi sĩ cũng nói, cũng nghe cũng ngó. Ngó rất kỹ lưỡng, dòm rất tỉ tê, nghe rất như dường quả nhiên tương giao tâm sự, tỉ mỉ tương ứng tâm tình… Mà thật ra, mọi cái ngó, cái nghe, cái nói của họ, chẳng đem lại “cõi” cho tái tạo phiêu bồng. Nghe nói rất nhiều, nghe ra rất lắm, mà chẳng có gì rục rịch cả. Toàn khối nhạt nhàm. Mặt đất đắng cay “Nhứt cá phiêu bồng du hỗn nhập: Đô thành không ảo mộng nguyên sương”.

Trên đường về ngôn ngữ, người ta bỏ lạc mất riêng một chút gì, mà từ đó về sau, mọi âm thanh đều biến thành lời câm, tiếng điếc, hương ù lì, màu lơ láo, sắc lắt lay, quần hồng không thấy có mảnh hồng ở trong khả dĩ biến quần hồng thành hồng quần làm gương soi chung cho thiên hạ, cho mỗi lần ngẫu nhĩ đi về là mỗi lần bất chợt như nhìn thấy vũ trụ mới ra, như nhìn ra trần gian mở cõi, như nhận thấy mọi sự vật giữa đời hiển hiện như mới, hiện-đầu-tiên ngõ ban sơ hạnh ngân dài.

Chào nhau: em đúng là em đó
Là gái muôn năm có mặc quần

Ai lại chẳng biết rằng gái có mặc quần? Gái không mặc quần thì còn ra thể thống gì nữa? Tuy nhiên có ai nhận thấy rằng gái phù du muôn năm có mặc quần dẫu trong giờ trần trụi trần truồng tấm quần bị xé rách?

Chào nhau: em đúng là em đó

Parviens-tu à l’incandescence?

Parviens-tu à l’inaltéré?

TU ACCEPTES LE RISQUE DE L’INDÉCENCE

Pour le dévoilement de quelle Clarté?

Ngôn ngữ là lời, hỡi ôi! bởi đâu mà tái tạo cõi? Âm thanh là tiếng, hỡi ôi! bởi đâu mà tái lập con đường? Con đường dẫn tới nơi nào, hỡi ôi! bởi đâu mà thành ra chốn? Chốn nọ vì sao, hỡi ôi! mà bỗng dưng nhiếp dẫn lối đi về cho tồn lưu phiêu bồng tự chân trời ngẫu nhiên bước vào trong lưu trú? Lưu trú là gì, hỡi ôi! bởi đâu mà biến làm trong cõi sương tuyết có trăm năm? Trăm năm là gì, hỡi ôi! bởi đâu mà biến làm vạn thuở? Vạn thuở ở lại trong phút giây sau phút, hỡi ôi! bởi đâu mà đam mê? Đam mê quay cuồng trong gắn bó, hỡi ôi! bởi đâu mà thân thiết rằng trăm năm cũng từ đây? Từ đây không xê dịch bao giờ, hỡi ôi! bởi đâu mà bỗng chốc bỏ ra đi?

Tôi sẽ ra đi bỏ lại đời
Mỹ Tho Mỹ Thọ Sóc Trăng ơi
Mỹ Thỏ muôn đời là Sóc Trắng
Gái mặc quần ra đứng ngó trời.

Đứng ngó trời để làm gì, hỡi ôi! bởi đâu mà trông thấy? Trông thấy gì, hỡi ôi! bởi đâu mà đau đớn? Đau đớn gì, hỡi ôi! bởi đâu mà đoạn trường trải qua?

Trải qua một cuộc bể dâu
Những điều trông thấy…

Thế là chúng ta nhìn nhận: nãy giờ ông bạn dùng một lúc dồn dập một lô tiếng: hỡi ôi. Đó là trông thấy.

Hỡi ôi! ngôn ngữ là lời
Ấy trong tiết điệu ấy ngoài âm thanh
Dư vang cuối lá đầu ghềnh
Niềm riêng suy trọng sao đành từ nan
Rừng phong thu giữ hội đàn
Rượu thơm từ đáy chén vàng nguyệt khuy
Rừng phong thu đã nhuộm kỳ
Chiêm bao bờ cỏ Gái Tỳ Hải gieo
Rằng từ ngẫu nhĩ nhìn theo
Lần trông bước bước truông đèo còn vang

Truông đèo còn vang cái gì? Cái gì đương dội? Cái gì đương la? Cái gì đương kêu? Cái gì đương gọi? Cái gì đương nói? Đương nói cái gì? Rằng:

Ruộng đồng mọc cỏ hôm mai

Cỏ mọc cho ruộng đồng, để mùa sau cho lúa về lúa chín? Đồng ngập nước trong cơn hồng thủy điêu linh để mai sau xuân về cho tái lập? Bến bên bờ nhìn con én lại bay. Bay mấy vòng thiên thu cho thoát ra ngoài vòng ngạc kình hiểm họa “đầy sông kình ngạc” chật trời én bay?

Én đầu xuân, tuyết đầu đông.
Rừng cô tịch ngóng nội đồng trổ hoa
Tự giờ ngẫu nhĩ nhìn qua
Ở trong giấc mộng em là Kiều Nương

Le poète, on le sait, mêle le manque et l’excès, le but et le passé. D’où l’insolvabilité de son poème. Il est dans la malédiction, c’est à-dire qu’il assume de perpétuels et renaissants périls, autant qu’il refuse, les yeux ouverts, ce que d’autres acceptent, les yeux fermés… Quand il parvient génialement à l’incandescence et à l’inaliérė (Eschyle, Lao-Tseu, les présocratiques grecs, Thérèse d’ Avila, Shakespeare, Saint Just, Rimbaud, Hoelderlin, Nietzsche, Van Gogh, Melville), il obtient le résultat que l’on connaît. Il ajoute de la noblesse à son cas lorsqu’il est hésitant dans son diagnostic et le traitement des maux de l’homme de son temps…
(RENÉ CHAR)

Tự giờ ngẫu nhĩ nhìn qua
Ở trong giấc mộng em là Kiều Nương
Vĩnh lưu tồn hoạt đôi đường
Biết đâu địa ngục thiên đường là đâu
Nường càng mặt ủ mày châu
Đi về phảng phất nếp nhàu ban sơ
Rằng không thì cũng tự giờ
Bước ra rằng có liệu ngờ chi không
Rằng từ ngẫu nhĩ ra bông
Hà sơn vạn lý còn không cuộc cờ
Rằng tôi đã có lòng chờ…
Đùng đùng gió giục mây mờ tồn lưu
Đôi mắt ngọc cặp chân cừu
Đường quanh lối quẹo gọi hươu phiêu bồng
E sương dín gió ngại ngùng…

Pourquoi es-tu hésitante, chère amie? O toi que j’ eusse aimée… Toi que j’ appelle ma sœur et que j’ aime infiniment plus qu’une sœur…

Tu ajoutes de la noblesse à ton cas lorsque tu es hésitante dans ta marche vers le voisinage de l’être qui se dévoile dans lePli perplexe d’une Clarté diffuse, à travers la première Rencontre Rằng Từ Ngẫu Nhĩ Gặp Nhau…

Qu’appelle-t-on Rằng từ ngẫu nhĩ?
Qu’appelle-thon gặp nhau?
Qu’appelle-t-on clarté diffuse?
Qu’appelle-t-on pli perplexe?

[dropcap]T[/dropcap]rước những câu hỏi nêu lên chúng ta chồn chân đứng lại. Thúy Kiều đã nêu lên, Nguyễn Du đã nêu lên, Chu Mạnh Trinh đã nêu lên, anh chị, và các cô, các bác đã nêu lên tôi nữa cũng nêu lên. Nhưng ai là riêng người đã đáp?

Ấy ai đã đáp là người
Ấy ai hạ tứ là lời ném châu
Gieo vàng hạ cố đến nhau
Mấy lòng suy trọng trong màu dở dang
Vong hồn lịch kiếp lang thang
Đi về phảng phất mây dàn đầu cơn
Đam mê an phút mộng hờn
Đạm Tiên nàng ấy cung đờn đã tuôn.

Nhưng nếu là Đạm Tiên quyết định thì câu hỏi nêu ra đầu đuôi gốc ngọn đều do một cái bóng ma mà nên cả thế ru?

Bóng ma là gì? Sao gọi là bóng ma đi về gieo sương bóng? Có một con người nào phiêu du hoạt tồn trên mặt đất mà không cảm thấy có một cái bóng ma nằm ở giữa thân thể của mình là mình mẩy hình hài máu me xương khớp?

Phải chăng từ câu hỏi đó, mà ta gọi Dasein là l’être-pour-la-mort?

Và nếu gọi như kia, thì cái nôi của lời, cái ngữ của ngôn, cái ngôn của cú-từ tiết-điệu kia (le Dit de cette Phrase) phải được nghe ra trong cái Vùng-Vắng-Lặng nào, để cho cái nghĩa Tương-Ứng-Synousia ban sơ đừng mất nghĩa ban sơ? Vì nếu mất nghĩa ban sơ, thì hố hang hiện ra khắp nẻo, và sông núi là vạn lý hà sơn mất nhịp cầu nho nhỏ bắt ngang.

Rằng từ ngẫu nhĩ nhìn sang
Nhịp cầu nho nhỏ bắt ngang cuối ghềnh

Nghĩa là ở giới hạn cuối cùng của tinh hoa ngôn ngữ khuất lấp trong mù sương tinh thể của lời.

Mất cái đó đi, thì mọi con người sẽ mất cõi. Cõi sẽ bị qua phân, đời ruộng đồng sẽ tan hoang trong hào, ngoài lũy, trên dưới sa lầy.

Làm sao tứ hải giai tồn lưu cho được chớ? Làm sao cho hai vũ trụ được nhiếp dẫn về trên một dòng, mà ngắm nhìn nhau trong một tấc cỏ, thì đâu còn tính ra cái chuyện báo đền liệu đem tấc cỏ báo đền ba xuân?

[dropcap]V[/dropcap]ốn tự ban sơ, con người ta ở mọi chân trời đã nhìn nhau trong một cõi, Ta gọi là: cõi thiện, cõi chân, cõi mỹ, cõi tồn lưu, cõi lưu trú, cõi quê mẹ, cõi quê hương, cõi ngôi nhà vĩnh thể, cõi thanh hiên tố như tố bạch,… Gọi gì thì gọi, bằng lời gì thì bằng, ban sơ vẫn là một cõi MỘT cứ luôn luôn dời bình diện trên địa hạt địa phương cho thịnh phồn lục địa cứ thường hằng tư tưởng trong định mệnh tồn hoạt bóng ma…

Hỡi ôi! vấn đề thể và thời gian có phải chính từ chỗ này mà được nêu ra để từ đây quyết định? Những nhà tư tưởng nói tiếng ẩn ngữ, pha trong mù sương, có đơn sơ lắm lắm? Và vì quá đơn sơ, nên con người trong bụi khói cứ ngàn năm không chịu hiểu? Và cứ vô tình đập phá tan nát mãi mãi riêng một cái gì khả dĩ thiết lập thế quân bình cho cuộc sống chênh vênh?

Đông là gì, Tây là gì, đâu là cái hố, cái hang, cái khe, cái mương, đâu là cái bước nhảy?

Rằng từ ngẫu nhĩ nhảy qua
Bờ là vũ trụ bến là cõi kia
Miền tương giao bỗng tan lìa
Mép cồn lau rụng mảnh bìa tồn lưu
Hai là một? một là mười?
Mười về trong một ngồi cười lửng lơ?
Mai sau dù có bao giờ
Gió đưa một trận về bờ bữa nay?
Hai con mắt, một vòng tay
Ánh mờ tồn lệ phơi bày đào non?

CLARTÉ – DIFFUSE – RẰNG-TỪ-NGẪU-NHĨ

Le vent d’un vent souffle où il veut
Ineffable est le bras des feuilles
Omniprésents sont les clairs yeux
de la clarté qui se recueille

Un jardin s’ouvrant sur un pré
parle de la nuit ionienne
qui songe à la Chine antique et
à l’aube des forêts indiennes

Gravissant le sommet du Pic
de l’Obscurité pour atteindre
l’eau blanche dans le dur granit
Avez-vous quelque chose à craindre?

La clarté-diffuse-đào-non
donne naissance à lần-ngẫu-nhĩ
Dès lors à l’infime Kôun-lôun
la Grande Origine s’allie.

Hai vũ trụ nhìn nhau trong một cõi là: Nguyên Thủy Ngữ Ngôn kể từ…

Kể từ Tân Thanh thiết lập nhịp cầu trên mảnh hồng quần soi trên mặt hồ gương bóng.

Có hiểu sự vụ là thế, thì chúng ta mới có thể rõ vì sao mà gái Gia Tĩnh lại có thể là phụ nữ Việt Nam, tiếng Trung Hoa lại là lời Hồng Lĩnh, hoặc thằng Quảng Nam hay cãi, lại có thể làm thơ rất mực phiêu bồng. Đến bà đầm da trắng cũng phải đẫm lệ mà nghe ra mũi tẹt da vàng khóc hu hu, hou hou:

Savez-vous tigres et tigresses
Où donc est le perplexe pli
d’une Reine Raisin des Tresses
 L’or des pleurs, l’acajou des cris?
Hou hou! la chanson du Corsaire
Tou tou! Pêcheuse d’ aquilon
Tonnerre du soleil lunaire
Ma Terre est perdue, le sait-on?
(DUỒNG MÕ DIN)

Rằng từ ngẫu nhĩ gặp nhau
Thầm trông trộm nhớ bấy lâu đã chồn
Dưới trời căn cớ là bông
Là đầu cây rụng quần hồng họ Vương
Thanh âm đãng khí hội trường
Hùng tâm nghĩa bạc hải đường vân tiên!
Hương sầu điệp điệp xuy phiêu
Con đò giác mộng dâng liều lĩnh hoa
Con người mắt tự mưa sa
Lan đìu hiu giậy sao mà buồn tênh
Nửa phen ngẫu nhĩ gập ghềnh
Bấy chầy khúc khuỷu trăng chìm bãi sông
Thảo am phong tỏa sương đồng
Chất thành túy ý đèn lồng rủ tua
Sượng sùng tháng ngọt ngày chua
Mười lăm năm rụng hoa mùa tiểu lân
Đào non đổ rớt bảy phần
Khe ngầm đứt mạch buông tầm tiểu thư
Đăm chiêu nghĩa bất dung từ
Sử xanh lần giở hương thừa trở cơn.

Sao gọi là trở cơn? Từ đó có nghĩa là: cơn trở. Sao gọi là hương thừa? Từ  đó có nghĩa: thưa hường.

Thưa như thế nào? Rằng: hồng nhan tự ngàn xưa..

Herbes et roseraies natales!
Ungedachte! vous av z peur
des Entrées nocturnes fatales.
Cái điều bạc mệnh… tel est le coeur.

Ngại ngùng dín gió e sương
Liễu yêu bài động như dường đã phai
Ngừng hoa bóng thẹn mặt dày
Phong tình vạn chủng cuối mày sắp tan
Lệ lên đầu mắt một hàng
“Ainsi commencent les grands malheurs.”

Những tai họa lớn lao khởi đầu từ đó, và như rứa đó tới bao giờ? Và như rứa đó, bởi đâu? Và tại sao mà như rứa đó?

Tây Phương ngậm ngùi cũng bảo rằng như rứa đó, thì thật không biết nói mần răng, ăn mần răng được nữa. Chỉ biết rằng. Hãy nghe René Char: “Nos tissus tiennent à peine. Nous vivons au flanc d’une inversion mortelle, celle de la matière compliquée à l’infini au détriment d’un savoir vivre, d’une conduite naturelle monstrueusement simplifiée. Le bois de l’arbuste contient peu de chaleur, et on abat l’arbuste. Combien une patience active serait préférable ! Notre rôle à nous est d’influer afin que le fil de fraîcheur et de fertilité ne soit pas détourné de sa terre vers les abimes définitifs. Il n’est pas incompatible au même moment de renouer avec la beauté, d’avoir mal soi-même et d’être frappé, de rendre les coups et de s’éclipser.”
(RENÉ CHAR-Recherche de la base et du sommet)

[dropcap]Đ[/dropcap]oạn văn nói rõ niềm “sérénité crispée” – niềm thích thảng nghiệt ngã vừa bao dung vừa bực dọc, trong tinh thần người nghệ sĩ trước thực trạng hỗn mang. Vẫn giữ thiện chí ôn hòa, theo lẽ tương nhượng, nhưng vẫn phải công-phẩn phản kháng những sự vụ hồ đồ ma quái, vu hãm, thủ tiêu, chụp mū. Le bois de l’arbuste contient peu de chaleur, et on abat l’arbuste. Như thế thì còn chi mà mong mỏi đi cành ngọc thụ nó đơm hoa có ngày?

Rằng từ ngẫu nhĩ than ôi
Rằng không thì cũng vâng lời rằng không

Lời thơ Nguyễn Du cứ như chảy tràn lan ra như vậy. Ấy bởi vì nó nằm trong tiết mạch, thâm sâu của linh hồn kiên trì trong dòng tồn lưu mát mẻ. Dám lôi mọi thứ hỗn mang ra cho cô bác nhìn, mà vẫn gắng chuyển di nhiếp dẫn cho dòng về bát ngát, đừng để mọi sự rơi tòm vào hố hỗn độn điêu mang. Chịu đoạn trường chịu phơi xương cho dao cắm, dám tung chỉ lực chưởng phong ra đối địch, và cũng hài lòng biền biệt bỏ đi. Gọi rằng: hiện về trong xa vắng, trở lại tự xa xôi…

Trông ra ngọn cỏ lá cây
Nỗi đêm khép mở nỗi ngày lim dim
Chừng như trên nóc bên thềm
Tiếng Kiều đồng vọng bóng xiêm mơ màng
Gọi rằng ngẫu nhĩ đa mang
Chàng ra cho thiếp sưu tầm của tin

“L’homme toucha le ventre de la femme qui remercia d’un regard, tendrement. Mais seule l’eau du puits profond, sous son petit toit de granit, se réjouit de ce geste, parce qu’elle en percevait la lointaine signification.”
(RENÉ CHAR)

Khi hoa nở khi trăng lên
Khi phiêu bồng tóc khi mềm mại da
Đều là nghề nghiệp trong nhà
Phi phong đó mận, tuyết ngà đó lê…
Vườn xưa én cũ bay về
Thân hoài tuyệt kỹ đề huề tay gieo

“L’art ne peut-il avoir recours, pour s’infléchir, à la salive de l’arbre fruitier? L’art qui rêve dans les vergers où fleurs et fruits ont raison ensemble?”

[dropcap]K[/dropcap]hông biết. Thưa rằng chúng ta không biết. Câu chuyện Gia Tĩnh chạy lộn chiều, gặp đủ thứ gió từng trận nổi cơn ở mọi chân trời không khí. Đem tình cầm sắt đổi ra cầm kỳ. Đem cầm kỳ đổi ra kỳ cuộc. Đem kỳ cuộc đổi ra vạn lý hà sơn. Đem vạn lý hà sơn đổi làm nhân sinh nhứt giác mộng. Đem nhứt giác mộng đổi làm đoạn trường. Đem đoạn trường tấu lại tân thanh. Đem tân thanh xô vào bạc mệnh. Đem bạc mệnh gán vào hồng nhan. Đem hồng nhan ghép cho kỹ nữ. Đem kỹ nữ tôn lên ngai vàng. Biến Nữ Vương thành Hoàng Hậu. Đổi Hoàng Hậu làm Hoàng Thiên Thu. Hoàng Thiên Thu bỗng đo ra vạn đại. Với sương bóng phiêu du không biết đâu bờ bến dưới mặt trời cuồn cuộn chiêm bao với hai con chim chia nhau một bầu trời hồng lục tố như và một mái thanh hiên của thiên thanh hồng sơn liệp hộ.

“Deux hirondelles tantôt silencieuses tantôt loquaces se partagent l’infini du ciel et le même auve ut.”

Hai đứa lúc lim dim, lúc ríu rít, kể từ đó về sau, đứng hai chân trên bến bờ tứ phối, dòm xuống biển dâu, mà gọi với tinh sương rằng cuộc cờ trên hà sơn vạn lý sẽ bất tuyệt hồng vàng vì đơn sơ thuần phác của hạnh phúc đương hôn nhau cho làn môi phiêu du hiển hiện lấp lánh phiêu bồng trong ẩn ngữ thề xưa:

Thề xưa giở đến kim hoàn
Một nền đào mận khuôn vàng vấn quanh
Hàng hàng tứ diệu to nhanh
Thể theo gương dọi tụ thành cõi kia

(…) est l’anneau qui s’enroule sur lui-même, alors qu’il joue le jeu des reflets. Faisant paraître, il éclaire les quatre à la lumière de leur simplicité. Faisant resplendir, l’Anneau partout et ouvertement transpropríe les Quatre et les ramène à l’énigme de leur être. L’être rassemble du jeu du monde, le jeu de miroir qui s’enroule ainsi, est le Tour encerclant. Dans le Tour encerclant de l’Anneau qui. joue et reflète, les quatre s’enlacent à leur être, qui est un et pourtant propre à chacun d’eux. Ainsi flexibles, se pliant au jeu de miroir, ils assemblent le monde.

Phong tình vạn chủng từ đó về sau tha hồ thi đua nảy nở theo thiên lý lưu hành phiêu diêu bởi liễu yêu bài động… Cái vật, cái đồ, cái vành cong hà diệp mở, đã dìu dắt cõi đi về là nhiếp dẫn tứ diệu phanh phơi lưu tồn đăm chiêu mong đợi.

La chose retient le Quadriparti. La chose rassemble le monde. Chaque chose retient le Quadriparti dans un rassemblant, liée à une certaine durée, où la simplicité du monde demeure et attend.^[2]

Cánh Hà Diệp mở cong môi
Từ Sappho mộng đến Người Trần Minh
(LÁ HOA CỒN)

[dropcap]T[/dropcap]ừ đó về sau, tha hồ nhân gian ai muốn làm thơ thì cứ làm, cứ muốn. Ai muốn đọc sách thì cứ đọc. Ai muốn ra đồng bắt chuồn chuồn châu chấu, cũng chả sao. Trở về nhà nằm xem kiếm hiệp ai đâu dám ngăn cấm ai?

Trong đời kiếm hiệp là điên?
Ngoài đời kiếm hiệp là tiên trong đời?
Cuộc cờ bao nả hỡi ôi
Hà sơn vạn lý hay lời bách niên
Nhân sinh nhứt giác mộng huyền
Ra hờ hững cõi gọi phiền trở vô
Nường vui đóa đóa bịch bồ
Đoạn trường ở lại trong hồ rêu pha
Hằng hằng sa hạt lệ hoa
Thường thường chuốc hột sương ngà đăm chiêu
Gió hoang vu giậy cơn chiều
Hồn sa mạc giậy hương tiêu thanh đồng
Lưng trời cánh mỏng chùm bông
Đêm sầu thích thảng vân mồng còn nghe

Tinh thể của tự do nằm buồn vui trong ngôn ngữ như thế nào? Tha hồ làm thơ? Tha hồ đọc sách? Tha hồ nằm ngủ chim bao ra đồng bắt châu chấu? Bắt châu chấu không có nghĩa là rứt đuôi ngắt cánh châu chấu. Bắt châu chấu chỉ có nghĩa: đăm chiêu với cánh mỏng chuồn chuồn. Để yên cho chuồn chuồn lượn bay sau cơn mưa rào diễm lệ. Đừng hiếp đáp, cưỡng bức những cánh mỏng lưa thưa đương mở phơi hồn xuân trong cõi phù du bất tuyệt lưu tồn.

La liberté n’est pas ce qu’on nous montre sous ce nom. Quand l’imagination, ni sotte, ni vile, n’a, la nuit tombée, qui une parodie de fête devant elle, la liberté n’est pas de lui jeter n’importe quoi pour tout infecter. La liberté protège le silence, la parole et l’amour. Assombris, elle les ravive ; elle ne les macule pas. Et la révolte le ressuscite à l’aurore, si longue soit celle-ci à s’accuser. La liberté, c’est de dire la vérité, avec des précautions terribles, sur la route od TOUT se trouve.
(RENÉ CHAR)

Lời dâng tuyệt kỹ bên người
Vùng mây vắng lặng chân trời cảo thơm
Sử xanh dù đẫm lệ hờn
Cũng lai láng mở cung đờn bình minh
Trễ tràng khôn xiết phiêu linh
Mong giờ ngẫu nhĩ lộ trình đi qua

Kể từ đó, ta thấy Thúy Kiều thân thiết với cõi người ta thiên hạ ra sao. Trong tinh dạ thâm canh, mọi người sẽ chiêm bao gặp gỡ ngẫu nhĩ lạ lùng là buổi mới cơn đầu kiếm hiệp ra hoa. Mọi người sẽ gọi. Thiên hạ sẽ thưa. Cõi trăm năm sẽ bảo:

– “Kiều ơi, dù sao thì em cũng phải trở về mới được.” Bởi đâu? Bởi rằng.

… “toi sur qui l’avenir comptait tant, tu n’as pas craint de mettre le feu à la vie…. NOUS ERRERONS LONGTEMPS AU TOUR DE TON EXEMPLE… Il faut revenir. Tout est à recommencer.
(RENÉ CHAR)

Chúng ta thấy một điều thế kỷ 19, một thi sĩ Việt gọi cô gái Trung Hoa về; thế kỷ 20, một ông thi sĩ Pháp cũng gọi cô gái Gia Tĩnh nọ về^[3] Chi lạ rứa?

Sự vụ đã lạ lùng ngẫu nhĩ như rứa, thì chúng ta còn đợi gì mà không rủ nhau làm thơ cho tràn lan mặt đất? Thơ gì? Thơ gọi. Gọi gì? Gọi Kiều Nương. Nương gì? Nương Đường Thúy. Thúy gì? Thúy kỹ nữ chiêm bao, Kiều tuyết liên kiếm hiệp mộng.

Cơn đầu ngẫu nhĩ ra hoa
Ôi Nường Kiếm Hiệp đã sa vào vòng
Đường lên nước ngược nằm trong
Như ngày địa hạt xuống giòng bâng quơ
Dưới hoàng hôn nước lên bờ.
Nấp trong khuôn lá bấy giờ đổ ra
Quê hương đồng đất lạ nhà
Cảo thơm lần giở sao mà chậm dâng
Trên hàng cổ lục phơi thân
Ngực tròn vẽ tượng tiểu lân dưới cằm
Tung trời chưởng lực căm căm
Về thiên thu giậy trăm năm một mình
Ngó cần miên bạc đóng đinh
Trên đầu núi cũ bất thình lình kêu
Ôi Nường Kiếm Hiệp gươm đeo
Cuộc đời thiên hạ cõi đèo bòng kia ai
Nường Kiếm Hiệp canh khuya
Đổ xiêu một trận cơn liều lĩnh ra
Hà sơn vạn lý đâu là
Gót đi đứng gót chân ngà ngọc chân
Tiêu thanh đất ruộng vô ngần
Đồng ôi xứ sở Yên Tần gọi nhau
Ôi Nường Kiếm Hiệp xưa sau
Ngày vui ở lại trong màu áo kia
Thế ru? Sao lệ đằm đìa
Lọ là ấy cõi nường về đó xem
Ôi Nường Kiếm Hiệp đi đêm
Người da đen gọi rằng em hữu tình
Bấy chầy hả dễ nín thinh
Núi buồn lục địa buông mình mấy sông
Chiều dâng trong ý mây lồng
Sương mù sa mạc xa gần trở cơn

Từ đó về sau?

[dropcap]C[/dropcap]hàng Kim rất có thể vòi vĩnh chiêm bao đuổi theo mà đáp ứng cái tiếng gọi tồn lưu của tại thể đã ra đi từ buổi gió chân trời.

Nuồng Thúy cảm động gật đầu: Vâng, trong chiêm bao, chàng đã theo dấu chân ta ra đi buổi trước, tìm về tao ngộ, mà tương ứng mơ màng cơn mộng nào ngẫu nhĩ đã ra hoa. – “Thuyết bất định ngã tiền diện tẩu, tha tựu hội hậu diện căn lai.”

Nói là nói vậy, nhưng hỡi ôi, sự vụ đâu có dễ dàng gì mà êm giầm mát mái. Cái hố, cái hang, cái đường quanh lối quẹo cái mê cung tồn hoạt, cái muội điện hoạt tồn, cái mê-hồn-trận tồn lưu, cứ như luôn luôn triền miên lấp ló. Hỡi dòng sông xứ sở. Hỡi nước lũ dội ngàn. Hỡi cánh mỏng chuồn chuồn. Hãy hiện về mà tiếp sức cho ta. Được chăng ru? Chẳng được chăng ru tá? Trên nhịp đời lảo đảo, có dễ gì mà giữ vững mãi cái linh hồn trong xương khớp đầu gối với hai chân!

“Ce n’est pas toujours facile d’être intelligent et muel, contenu et révolté. Ta le sais mieux que personne. Regarde, en attendant, tourner les dernières roues sur la Sorgue Mesure la longueur chantante de leur mousse. Calcule la résistance délabrée de leurs planches. Confie-toi à voix basse aux eaux sauvages que nous aimons. Ainsi tu seras préparé à la brutalité, notre brutalité qui va commencer à s’afficher hardiment. Est-ce la poite de notre sin obscure, demandais-tu? Non. Nous sommes dans l’inconcevable, mais avec des repères éblouissants.”
(RENÉ CHAR)

[dropcap]C[/dropcap]uộc cách mạng tinh thần ở Tây Phương đương đi tới chào chúng ta trong buổi phục hưng tứ hải giai huynh đệ phiêu bồng. Ta soạn sửa thế nào để đón nhau phiêu bồng phơi mở? Đón với lời trong ý mộng? Đón với tiếng trong tình câm? Sao gọi là tình câm? Tạm gọi: tình câm là tầm kinh. Sưu tầm kinh cổ lục. Khởi từ yểu điệu Thúy Kiều ra phơi mở cõi cho tài tử gửi qua nhịp cầu:

Rằng từ ngẫu nhĩ gặp nhau
Từ thiên thu tới bây giờ là đây
Rằng từ ngẫu nhĩ qua tây
Về phương Đông lại thưa thầy thưa cô
Tan hoang ngoài lũy trong hào
Ấy giờ tồn hoạt sắp vào tồn lưu.

[divider style=”normal” top=”20″ bottom=”20″]

^[1] L’éclaircie de L’être

^[2] Das Ding verweilt das geviert. Das Ding dingt Welt. Jedes Ding verweilt das Geviert in ein je Weiliges von Einfalt der Welt.
MARTIN HEIDEGGER

^[3] Cố nhiên là phải nói bướng một chút vậy.

[divider style=”normal” top=”20″ bottom=”20″]

[Tạp chí Giữ thơm quê mẹ, số 2]